"Heel veel innovaties en trends in buitenverlichting, maar laten we af en toe ook de duisternis omarmen"

Veranderende architectuur

De mogelijkheden in buitenverlichting ontwikkelen zich aan een razend tempo. Fabrikanten en leveranciers lijken elke dag nieuwe producten te lanceren. Als we willen kunnen we elk plein, elk gebouw, elk park, zelfs elke plant 24 op 24 verlichten. Vanuit elke hoek en met verschillende kleuren en systemen. Vaak stellen we de ervaring van de mens daarbij centraal, zoals het befaamde Human Centric Lighting. “Een ontdekking die er eigenlijk geen is”, aldus Susanna. “We hebben ons altijd afgevraagd welke functie verlichting moet hebben en wanneer. Wat ik wel interessant vind is het feit dat we er ons meer bewust van worden dat duisternis ook belangrijk is binnen de behoefte om ook na zonsondergang van de buitenomgeving te genieten. Hoe belangrijker de bebouwde ruimte en het ontworpen landschap ’s avonds wordt, hoe meer aandacht we moeten besteden aan hoe we ermee omgaan. Als ontwerper houden we met heel veel factoren rekening. Niet in het minst met architectuur. Bij veel hedendaagse woningen stopt de beleving door de grote raampartijen ’s avonds aan het venster en hebben we dus zelf de nood gecreëerd om ons perspectief te verlengen, met buitenverlichting. Daarmee grijpen we wel in natuurlijke systemen in en verstoren we het bioritme van allerlei dieren.”

Nachtscenografie

Anderzijds is er een functionele behoefte in de openbare ruimte om fietspaden, wegen, bushaltes te verlichten. Zo niet voelt men de omgeving als onveilig aan. “Het gelaat kunnen zien van mensen die in onze richting komen en daaruit een bepaalde uitdrukking op het gezicht kunnen afleiden, speelt bij het gevoel van veiligheid immers een belangrijke rol. We moeten dus een balans opmaken van welke waarde we hechten aan plezier en welke waarde we toekennen aan een gevoel van veiligheid. Want niemand zegt dat het veiliger is wanneer er licht is. De tendens om af en toe het duisternis te omarmen, leeft in elk geval bij lichtontwerpers. Zij gaan zich afvragen of de verlichting niet beperkt kan worden in de tijd en juichen nieuwe besturingssystemen daarom toe waarbij je het volledige beheer van je buitenverlichting kan sturen. Maar uiteraard moet je een onderscheid maken tussen projecten met een privaat karakter en die in de openbare ruimte.”

Lichtontwerpers hebben een impact op de manier waarop mensen in de stad leven. Het is immers belangrijk dat de stad ook na zonsondergang ontworpen is. “En niet per toeval het resultaat is van willekeurige reflecties van straatverlichting. Er is onder meer een belangrijke samenwerking tussen verlichting en groen. De nachtscenografie van een stad is iets waar mensen maar zeker ook lokale besturen gevoelig voor zijn. En niet ontworpen nachtscenografie heeft als resultaat dat oriëntatie ontbreekt, hiërarchie wordt vervalst en contrasten niet in verhouding staan. Lichtontwerpers hebben een cruciale rol want ze veranderen de waarneming, het perspectief, eigenlijk alles in een bebouwde omgeving. Er is dus een verhoogd niveau van bewustwording nodig bij hen. En met de groeiende mogelijkheden, lijkt dat besef er wel te komen.”

Station Antwerpen, kant Astridplein

Benno van den Bogaert - Station Antwerpen, kant Astridplein

Lichtjesparadijs

Steden en gemeenten beseffen dat ze met buitenverlichting hun stad of gemeente extra in de verf kunnen zetten, hun identiteit kunnen versterken, de bewoners meer naar buiten kunnen laten komen en toeristen kunnen aantrekken. “Zowel tijdelijke verlichting als nachtscenografie (permanente verlichting) zijn heel belangrijk geworden en horen bij de acties die overheden kunnen doen om hun steden en gemeenten aantrekkelijker te maken. Kijken we maar naar evenementen zoals het Lichtfestival doorheen de stad Gent, Wintergloed in Brugge of De Grote Schijn in het Rivierenhof in Antwerpen waar de natuur uitgelicht wordt. Het zijn stuk voor stuk magische spektakels die de locaties omtoveren tot een lichtjesparadijs. Die tijdelijke verlichtingsacties zijn functioneel niet nodig en daar hangt uiteraard een navenant prijskaartje aan vast maar ze lokken wel veel toeschouwers. Daarom zijn steden bereid erin te investeren. Hetzelfde geldt voor permanente verlichting die wel functioneel is. Een mooie nachtscenografie zoals bij het station in Antwerpen waarvoor mijn praktijk het lichtontwerp deed, maakt een stad ’s avonds aangenamer voor zowel de inwoners als de bezoekers. Lichtarchitect is echt een beroep op zich geworden. Volumes in steden waren vroeger heel donker, toen zag je enkel de lichtreclames van handelaars. Nu storen ze het coherente beeld dat steden willen realiseren, zeker wanneer het om historisch belangrijke steden gaat.”

Duurzame verlichting

Lichtontwerpers worden geholpen door de enorme technische evoluties inzake verlichting en door het gevarieerde aanbod. Voor sommige systemen heb je zelfs geen elektriciteit meer nodig. Al zijn de toepassingen op zonne-energie nog beperkt tot enkele functionele verlichtingen omdat het vaak om dure systemen gaat en de levensduur van batterijen in rekening moet worden gebracht. Ledverlichting daarentegen is en blijft het duurzame en energiebesparende alternatief. “Led heeft in de laatste twintig jaar alle traditionele lichtbronnen weggeduwd. Een gloei- of hogedruklamp vind je nog amper. Led zorgde echt voor een revolutie en zal zijn opmars nog verderzetten. Dat is positief omdat het veel zuiniger is.”

Licht op aanvraag

Om tegelijkertijd duisternis toe te laten om de omgeving niet te storen en innovatieve verlichting in te zetten, is verlichting met bewegingsactivering een goede optie. Zo zijn er experimenten om via een app in te loggen op de verlichting waardoor het pad meer oplicht wanneer er iemand passeert en nadien automatisch weer wordt gedimd. “Het zijn zeker interessante systemen. We gaan immers meer en meer naar diensten op aanvraag. Dat zien we ook met verlichting in het interieur met bewegingssensoren. Er worden discussies rond gevoerd in welke mate we altijd een zacht licht moeten weergeven dat dan sterker en zwakker wordt. Het contrast tussen licht en donker mag immers niet te groot zijn. Dat is zowel voor ons als voor de dieren niet goed.”

Complexe besturing

Het beheren van verlichting zoals via wifi gestuurde landschapsarmaturen kan helpen om af en toe energie te besparen. Al is dat opnieuw eenvoudiger in private buitenruimtes dan in de publieke ruimte. “Voor gebouwen en pleinen werken we met veel grotere systemen en die blijven complex. Dan is het niet zo simpel als het wordt voorgesteld. Zeker wanneer je diverse typologieën van armaturen begint te mengen. Complexe systemen zijn in dat geval niet altijd even betrouwbaar. Wij zijn verplicht om met bepaalde besturingssystemen te werken en iemand monitort dat continu. Het systeem geeft een signaal bij een defect en dan moet dat meteen opgelost kunnen worden. Je kan ook niet meer zoals vroeger werken met een klok die je instelt wanneer het licht aangaat en wanneer het gedoofd wordt. Er is veel meer variatie in wanneer welk deel van een gebouw of een plein verlicht moet worden, dus werken we tegenwoordig met een besturingssysteem als DALI of DMX. Wat de wifi-systemen betreft, ben ik voorlopig eerder sceptisch. Uit persoonlijke ervaring weet ik dat het bij een storing niet zo betrouwbaar is. Maar ik weet dat het constant evolueert en dat we sowieso in die richting gaan.” 

Café des Arcades in Fribourg, Zwitserland is een voorbeeld van wandarmaturen die het ritme van de gevel aanduiden en versterken

Café des Arcades in Fribourg, Zwitserland is een voorbeeld van wandarmaturen die het ritme van de gevel aanduiden en versterken

Café des Arcades, Fribourg, Zwitserland

Café des Arcades, Fribourg, Zwitserland

Verlichte paden

Bij het verlichten van (tuin)paden zijn er verschillende mogelijkheden. Je kan gebruikmaken van licht in de grond of van (meer)paaltjes langs het pad en zelfs allerhande kleine armaturen die in de beplanting verborgen zitten. Maar ook daar moeten we een onderscheid maken tussen private en openbare groenzones. “Bij die eerste kunnen we veel meer scenografie integreren en discreter werken omdat het risico op vandalisme kleiner is. Die subtiele systemen in de grond worden daar vaker gebruikt. In het openbaar domein is zoiets veel moeilijker, tenzij je met zware constructies werkt. In mijn ervaring maakt men daar meer gebruik van traditionele palen om aan te geven wat bestemd is voor voetgangers, fietsers of auto’s. Om een private inkom te belichten kan je creatiever tewerk gaan. Zo hebben wij de inkom van een restaurant op een boerderij geaccentueerd door bij de benadering alle bomen uit te lichten. Die benadrukken de verticaliteit mooi en de reflecties daarvan leiden de bezoeker naar de ingang.”

Het belang van de gevel

Bij gebouwen kunnen wandlampen helpen om architecturale elementen te accentueren. Ook die krijg je in alle vormen en kleuren. “Dat klopt en daarmee spelen fabrikanten in op de behoefte van private mensen om hun gevel te tonen. Iets dat steeds populairder wordt. Daarmee bepaal je ook hoe mensen jouw architectuur gaan lezen. Vandaar dat het heel belangrijk is om lichtontwerpers vroeg in het proces te betrekken zodat de architectuur en verlichting goed met elkaar kunnen communiceren ‘s avonds. Het zou zonde zijn dat je investeert in beide maar dat ze elk een ander verhaal vertellen. En gevelarmaturen vragen planning en een goed ontwerp.”

Design versus functie

Ook fabrikanten voeren steeds meer onderzoek naar de vorm, het materiaal en de kleur van het object. “Waardoor architecten soms meer daarmee bezig zijn dan met de functie van de lamp. Een lamp kan heel mooi zijn maar doet die ook waarvoor het licht nodig is. Wil je er lezen, tekenen of dient het gewoon als achtergrond? De verlichting moet helpen om die specifieke functie te verwezenlijken. Hetzelfde geldt voor artistieke buitenlampen die vaak eerder als kunstwerk dienen dan als functionele verlichting.”

Personaliseren

Maar personaliseren en op maat werken zijn zeker een trend. In dat kader kan je de van kleur veranderende systemen situeren. Vergeet het standaard wit licht. Met buitenverlichting die van kleur verandert creëer je verschillende sferen en je kan zelfs thema’s vastleggen. “Door corona zijn we de buitengebieden meer gaan gebruiken. Daardoor is ook de buitenverlichting belangrijker geworden. Tegenwoordig zijn er heel veel systemen om het ’s avonds buiten gezellig te maken met verlichting. De decoratieve elementen met lampen die je zo op tafel zet en van kleur kan doen veranderen met een eenvoudige tik kregen daardoor een expansie. Of de lichtslingers of armaturen die patronen projecteren. Die markt groeide echt heel snel en vele zaken krijg je intussen ook in een waterdichte versie. Je kan erover discussiëren want soms is het echt kitsch of vraag je je af of Kerstmis nog niet voorbij is, maar soms is het echt heel mooi. Zoals al die kleine lichtjes verborgen in de beplanting. Maar je kan ook een overkill hebben. Daarom weet ik niet of dit een blijvende dan wel een tijdelijke trend zal zijn.”  

Ook aan de lichtbundels is er gesleuteld. “Ik verlicht veel van beneden uit en vaak krijg ik de kritiek dat het niet natuurlijk is. Maar de lichtbundels zijn tegenwoordig veel betrouwbaarder en beter dan vroeger dankzij de heel precieze lenzen. Ik zorg gewoon dat mijn lamp ver genoeg staat, dan is de bundel veel zachter. Je hoeft niet altijd met strijklicht tegen het verticale vlak te werken.”

Verleden en heden

Geïnspireerd door het verleden in steden als Parijs zijn er vandaag elegante glazen lantaarns op de markt, soms zelfs met ingebouwde led-technologie. “Ik vind het goed dat we geen kopie van een kopie blijven maken. Die oude gaslantaarns kon je ook niet om de 20 meter plaatsen zoals nu soms gebeurt en het zou niet meer matchen met de omgeving die intussen is veranderd. Bovendien is ook de functie veranderd. Nu zijn er veel meer gebouwen en tuinen verlicht. Sommige gebouwen zijn ’s avonds zelfs indrukwekkender door de verlichting dan overdag zonder verlichting omdat je bepaalde details kan accentueren.”

Tot slot rest de vraag: zullen we de duisternis wel nog omarmen gezien de vele mogelijkheden? “In Europa zie ik dat wel gebeuren. We hebben het tot 150 jaar geleden zonder elektriciteit gedaan. Nu is er een evolutie naar eerst en vooral een nachtscenografie en in tweede instantie een vraag naar minder licht. Niet alleen omwille van financiële overwegingen – denken we maar aan de gevolgen van de oorlog in Oekraïne – maar ook vanuit een groeiend ecologisch bewustzijn. De zalm bijvoorbeeld vindt zijn weg niet meer door alle verlichte bruggen. In dat opzicht is er zelfs een experiment met een type verlichting dat minder gunstig is voor de mens dan voor de fauna. Anderzijds moet je in Oosterse landen nog niet afkomen met duisternis of energiebesparende acties. Omgaan met verlichting in stedelijk gebied heeft immers ook een culturele achtergrond die wereldwijd niet op dezelfde manier is geëvolueerd. De wens om grote verlichtingsinfrastructuren te bouwen of de gevoeligheid voor lichtvervuiling en energiebesparing verschilt dan ook van land tot land.”

Susanna Antico

Susanna Antico

Biografie Susanna Antico

• Naam: Susanna Antico
• Geboortedatum: 16.11.1959
• Geboorteplaats: Cagliari/ Italië
• Studies: Architectuur, Verlichting
• Hobby's: Fotografie, Tuinieren, Chinese Kalligrafie
• Favoriet gebouw: moeilijke vraag, er zijn te veel, zeker de Aqua Tower in Chicago (dan Chrysler Building in NY, Reversible destiny lofts in Tokyo), Casa Battlo in Barcellona, Horta gebouwen in Brussel en vele meer)
• Favoriete film: ook moelijk ... Le Tout Nouveau Testament (Jaco Van Dormael 2015) The Quiet Girl (Colm Bairéad 2022)
• Favoriete boek: Auto da Fé by Elias Canetti, er ook zou de lijst lang kunnen zijn
• Favoriete muziek: Jazz /Paolo Fresu